نگاهی به "داوود در حنجره داشت" / اصلان قزللو/سایت دانوش

معرفی و نقد"داوود در حنجره داشت" سروده ی مصطفا فخرایی- نشر داستان سرا- 1382- 61 شعر- 96 صفحه- 1000 نسخه
  من این مجموعه را دو بخش کرده ام:
 الف:بخش اول ، 13 شعر نخستین کتاب که تمام درخشش و ویژگی های مجموعه  را در بر دارد که به آن خواهیم پرداخت.
  ب:بخش دوم، از صفحه ی 33 تا پایان کتاب که در پی خواهد آمد.
   بخش الف: آن چه شعر فخرایی را از دیگر شاعران جدا می کند ، زبان شعر اوست که می تواند از لا به لای زبان خودکار ، با قاعده گاهی ها و غریبگی هایی خود را بنمایاند.او ، سخت به زبان و در نتیجه به واژه ها و جایگاه آن در متن توجه دراد ؛ آن قدر که مفهوم را سطر به سطر، به تاخیر می اندازد و از بندی به بند دیگر می کشاند که گویی در انوه واژگان گم شده است و باید در پاییزی برگ ریز ، شاخ و برگ های افتاده در پای درخت شعر را زیر و رو کنی و بکاوی تا میوه ی معنی از آن بیابی!
فراتر از تاخیر و تردیدی که در یافتن معنی هست، او سعی می کند واژه ها را در هاله ای از آرایه ها- استعاره و تشبیه و مرتعات نظیر و واج آرایی بپیچد که مخاطب معمولی ، دیگر ، میوه را نمی یابد و در گوشه و کنار ، تنها رایه ای جانش را نوازش می کند:
این گریه ی مکتوب
که از سر انگشتانم
به دریا می ریزد
می بارد راز سالیانی را
که اکنون در قاب گرد گرفته ای مرده اند(1)
گریه ی مکتوب= استعاره از شعر غمناک
سرانگشتان= مجاز از قلم
دریا= استعاره از کاغذ یا کتاب
می بارد= بارش باران را از ابر ی تجسم می کند و در نتیجه تشبیه پنهانی بین نوشتن شعر بر کاغذ و بارش باران از ابر را به ذهن متبادر می کند.
قاب گرد گرفته= خاطره های دور، یادها
و آن وقت است که با این جا به جایی و پیچش ، تکرا واج های "گ" و "ر" و "د" به موسیقی هم یاری می رساند . حالا اگر همه ی این عوامل را کنار بزنیم، معنا گشوده می شود: شعر من ، حاطره های خاک گرفته است.
فخرایی، گاه از نماد هایی هم برای غیر مستقیم کردن زبان ، استفاده می کند. اما گاه چنان ساده حرف می زند که مخاطب ، از نمادین بودن متن چشم پوشی می کند:
پرنده ی خسته ای که
داوود در حنجره داشت
در سیاهی بادها گم شد
و بغض یک چتر شکسته
دوباره زمستانی زودرس را
بر رویاها نشاند(2)
 
پرنده ، نماد یک انسان
داشتن داوود در پنجره، خوش صوت
سیاهی بادها، حوادث ناگوار روزگار
بغض چتر شکسته، یک حامی ، نگهبان که قدرت خود را از کف داده است.
زمستان، روزگار سرد و سیاه(مرگ)
جز این ها ، کارهای او ، گاهی ما را به یاد عارفانی از غبار قرن های گذشته می اندازد ، بایزید و خرقانی:
اگر امروز
دیوانه ای با دسته گلی پلاسیده
به خانه ی ما آمد    نرانیدش
با فنجانی چای و لبخند مثی همیشه
خستگی روزانه اش را
خسته کنید(3)
مقایسه کنید با:
هر کس به این درگاه آمد
نامش نپرسید و
نانش دهید(4)
فخرایی ، گویی این نظریه ی بارت را هم در شعرش دخیل کرده است(خوانده یا ناخوانده)" زبان در عین حال که بیان است خود، کتمان نیز هست"(5)
گاهی متن های او ، ویژگی یک قضیه ی ریاضی به خود می گیرد؛ طرح معلوم و خواستن یک یا چند مجهول! که اگر خواننده صبر و حوصله داشته باشد و چند بار شعر را بخواند ، خواهد توانست به مجهول ها ، به اعتبار متن برسد ؛ اما نه آن چنان که شاعر رسیده است و چشم دارد.
 
فرم ذهنی که یکی از ویژگی های شعر نو است و در ادبیات کلاسیک تنها در عناصر افقی ارتباط ها بر قرار می شد (به استثنای یکی دو شاعر مثل مولانا و حافظ) هم ارتباط افقی و هم عمودی عناصر حفظ می شود اما پیکرینه و خطی نیست که با صغرا کبرا چیدن ها به نتیجه بینجامد. بلکه پیچ و تاب هایی و بازگشت ها و دور زدن هایی دایره وار هم دارد که این از نوبدن فرم حکایت می کند. او گاه تمام بنای ساخته شده ی متن را با برداشتن آجری ، بر هم می زند و انتظار مخاطب پس از آن بازگشت ها ، بر آورده می شود:
مسافران یکی یکی
پیاده شده و رفته اند
 ایستگاه خلوت و
کوپه ها خالی است
مسافری
در کوپه ی آخر به خواب رفته است
عطر گل یاس
شاید فضای خلوت او را
پر کرده است(6)
مخاطب قطار را در ذهن مجسم می کند؛ مسافران را؛ ایستگاه خلوت را؛ کوپه ی آخر را و جا ماندن مسافر را و منتظر است ، بی خبری ، خستگی یا علت های دیگر سبب این خواب ماندگی باشد که یک باره "عطر گل یاس" مثل خاطره ای او را در کوپه میخکوب می کند و پایان شعر نیز به مخاطب واگذار می شود. بالاخره بیدار می شود یانه ؛ به خواب ابدی فرو می رود؟
  فخرایی ، گاهی با بازی های زبانی ، موضوعی قدیمی یا تکراری را وارد فضای شعر خود می کندو با حسن تعلیل هایی ، آن را به چشم مخاطب می کشد. می شود تصور کرد که ذهن بازیگوش او به هر جا و هر کس ، نو و کهنه ، سرک می کشد و به شکار می پردازد و آن را با واژه ها ، در دید مخاطب قرار می دهد:
شوخی چشمت را
جدی نگرفتم
تا آب از چشمم در آوردی
حالا تو را بر آب می بینم
تویی که
 حلقه حلقه می شوی
در چشمم
تا کسی دیگر را نبینم(7)
یا:
 چشمانم کوتاه نمی آیند  ببینند
چشمانم نمی آیند کوتاه ببینند
می بینی
تو را دیده اند
که کسی را نمی بینند(8)
 
ب: بخش دوم : بازی های زبانی به اوج می رسد . آن قدر که مخاطب را خسته می کند . در واقع این بازی بر دیگر عناصر شعر سایه می اندازند :
بر خلاف نظر آقای باباچاهی ، گاه آن قدر معنی به تاخیر می افتدکه عاقبت بی جان می شود و می میرد، گرچه از آن میانه ها ناله ای خرد به گوش می رسد:
"این تلفن
بیمارستانی تمام عیار است
حالش خوش نیست
           خش می اندازد
تا زبان باز کنی
بوق پشت بوق
جیغ ...تا بخواهی
و گریه هایی که
از حوصله ی سیم ها می گذرد
سرفه ها... می شنوی!
از جای خود تکان می خورند
قرص ایستاده ام
پرستاری نیست
شربتی از حرف هایش را برایم بفرستد
از روی خط پریده است لابد
بیمارستانی را که برداشته ام
زمین می گذارم."(9)
-         پرنده را پر، نده ص 33
-         کجایی؟/ که جایی برای یافتنت نیافتم. ص 39
-         حالا که / فاصله مان بلند افتاده است/ کوتاه بیا ص 40
-         یکی بیاید/ جلوی این شتاب نقطه بگذارد ص41
-         و حرف هایم را پل می زنم تا به من برسی/ با حروف ربطی که/چندان بی ربط نیستند. ص 51
-         جاده ها/ موج بر می دارند و/ راست راست چپ می کنند. ص 57
-         دست که بزنی/ حرف هایم را زده ام ص 63
-         قرص ایستاده ام/ پرستاری نیست / شربتی از حرف هایش را برایم بفرستد  ص 65
-         نبضش می زند/ و حرف نیز     می زند به سرم که/ این سرم را بزنم به . ص 66
-         نه دکتر جان !/ این پل های      هوایی می کند آدم را. ص 65
-         از این مسیر باریک/ بارها رها شده ام. ص 68
-         عینکی را که بار آن کرده ای/ بردار/ بزن به جاده ایی که/ از جنوب بر می گردند. ص 68
-         در بیت زیبایی که/ کنار چشمانت سروده ای/ می خواهم خانه کنم/ خانم ص 68
-         درد / اول و آخرش یکی است.  ص 69
-          یک ستاره هم به نام من سو نمی زند/از هر سو . ص 70
-         چشم هایم پر از راه بودند/ اما سر به راه نبودند  . ص 70 
-         همیشه برو جای دیگر/ حرفشان بود/ اما دیگر جایم نبود  ص 71
-         چشمان سیاهت/ اتفاقی است که در روز من افتاد. ص 72
-         چیزی نیست / جز شماره ای که/ در گلوی تلفن گیر کرده است/ ال...گرفته است/ کاغذی که / از سراغ جیب هایت بر می گردد. ص 74
-         قویی که / از گدنت بیرون زده است/ به هوای دریاچه ای در من  ص77
-         مثل ترمینال ها/ پر از اندوه های جا مانده ام/ مانده ام به جای "نیست" ص 81
-         این دریا تابوتی است که / بر دوش هایم موج می خورد  ص 81
-         پیراهنی که/ پیری ام را جوان کند/ از دهان تو پوشیده ام . ص 85
-         سر را زیر می اندازم و/ از خود سرازیر می شوم. ص 85
-         با پاهایی که/ دست از را ه برداشته اند.  ص 86
-         از پشت میله ها / میلش گرفته بود که / ماهی شنا کند. ص 87
-         از توی همین حرف ها/ دارند حرف در می آورند. ص88
-         دست خودم نیست/دارم از دست خودم/به چترهای بسته پناه می برم.ص 91
-         تماشای مینیاتوری که / مینا! تورا می بینم ص 93
-         تنها با خودم که می شوم/ جلودارم کسی نیست/ دارم جلو کسی با خودم می جنگم ص 94
-         آب ها برایم کف می زنند ص95
-         می خواهم/ دیروز هایمان را که نزدیم قدم بزنیم ص 96
با نقل این همه  نمونه ی یکسان  ، می خواهم بگویم ، بسیاری از غریبه گردانی ها ی زبان که ابتدا قرار بود زبان شعر را از میان زبان خودکار (معمولی) بیرون بکشد ، خود به تکرار افتاد و عادت شد و آن چه عادت شود ، کهنه و در زمانی اندک می میرد. آن قدر این آشنایی زدایی آشنا شد که در نگاه مخاطب ، علاوه بر تکرار مصنوعی شد. او دست شاعر را خوانده و در اندک زمانی کتاب را بر زمین می گذارد. یعنی ، حتا اگر زمزمه ای و ناله ای هم در متن باشد ، دیگر گوشی به آن توجه نمی کند و نمی شنود. و اصلا چرا به دنبال واژه ها و جمله ها و متن های این چنینی باشد. پس عطایش را به لقایش می بخشد.
  فخرایی در همان شعرهای اول کتاب ، خوش درخشیده است . اگر او بتواند ، برای گریز از زبان خودکار ، بازی کند ، شرطش این است که از قاعده ی بازی خارج نشود و یعنی در عین طبیعی بودن کلام ، واژه ها را آن چنان در ساختمان متن بچیند، که رستاخیزی طبیعی رخ بدهد و واژه ، فکر مخاطب را پرواز دهد. منشوری از رنگ ، همچون رنگین کمان ایجاد کند تا هم گوناگون باشد و هم جذاب. بی گمان او می تواند شعر های بهتری بسراید و به فکر کاریکاتوری از شعر نباشد . پاره هایی را کنار هم نگذارد که هر یک ساز جدا بزنند ، بی آن که آهنگی ساخته شود. نت ها موسیقی می سازند ، اما در یک ارتباط ارگانیک ؛ نه مجرد و یکه! . همچنین ، واژه هه ، شعر می سازند اما در ارتباطی تنگاتنگ !
  امید که فخرایی هم شعری بسراید که موجب فخر و مباهات باشد . ما هنوز دست هایمان را به سوی او دراز کرده ایم ، به امید پر پر و چشم انتظار!                                                                                    
 
 
 
 
 
 
1-     داوود در حنجره داشت- مصطفا فخرایی- نشر داستان سرا – 1382- ص 17
2-      همان- ص 19
3-     همان- ص23
4-     نقل از حافظه از همان عارفان
5-     درباره ی نقد ادبی- عبدالحسین فرزاد- نشر قطره- چاپ چهارم- 81- ص38
     6-داوود در حنجره داشت- مصطفا فخرایی- نشر داستان سرا – 1382-ص 24
     7- همان – ص 26   
     8- همان – ص 42
     9- همان – ص 65